亿欧专家作者,专注餐饮,微信:moseqingqian
Был м???л? Баш?орт Википедия?ыны? я?шы м???л?л?р исемлеген? ин?. |

М??риф?тселек д??ере — Европа м???ни?те тарихыны? ф?н, ф?лс?ф? ??м ижтима?и фекер ??еше мен?н б?йле осоро. Был интеллектуаль х?р?к?т ниге?енд? рационализм ??м ирекле фекерл?? ята.
XVII быуатты? ф?нни ин?илабы йо?онто?о а?тында Англияла башланып, был х?р?к?т Францияны, Германияны, Р?с?й?е сол?ай, Европаны? баш?а илд?рен? л? к?с?. Француз м??риф?тсел?ре айырыуса ?ур йо?онто к?с?н? эй? була. М??риф?тселек принциптары американдар?ы? Бойондоро??о?ло? декларация?ы ??м француздар?ы? Кеше ??м граждан хо?у?тары декларация?ы ниге?ен? ?алына.
Был д??ер??ге интеллектуаль х?р?к?т Европа ??м Американы? этика?ы ??м социаль тормошонда?ы артабан?ы ??г?решт?рг?, Европа илд?рене? Америкала?ы колонияларыны? милли бойондоро??о?ло? ?с?н к?р?шен?, ?олло?тан баш тартыу?а, кеше хо?у?тарын ??м?лл?штере?г? ?ур йо?онто я?ай. Бынан тыш, ул аристократияны? абруйын ??м сирк???е? социаль, интеллектуаль, м???ни тормош?а йо?онто?он ?а?шата.

Д??ер?е? нинд?й ва?ыт арауы?ын бил??ен? ?арата бер??м ген? фекер ю?. ?ай?ы бер тарихсылар уны? башын XVII быуат а?а?ына, икенсел?ре XVIII быуат урта?ына б?йл?й[1]. XVII быуатта рационализм ниге???рен ??ене? ?Метод тура?ында фекер й?р?т??? тиг?н хе?м?тенд? Декарт ?ала (1637). М??риф?тселек осоро а?а?ын Вольтер?ы? вафаты (1778) й?ки Наполеон ?у?ыштары башланыу (1800—1815) мен?н б?йл?й??р[2]. Шул у? ва?ытта М??риф?тселек д??ере сикт?рен ике ин?илап — Англияла?ы ?Данлы революция? (1688) ??м Б?й?к француз революция?ы (1789) — даталарына беркете? ?? бар.
Асылы
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]М??риф?тселек д??еренд? донъяны дин ?уш?анса ?ына а?лау?ан баш тартыла ??м кеше мен?н й?м?и?тте танып беле??? а?ыл мен?н эш ите? бер??н-бер критерий тип таныла. Тарихта т??ге тап?ыр ф?н ?а?аныштарын ижтима?и ??еш м?нф???тт?ренд? фай?аланыу м?сь?л??е к?т?рел?.
Я?ыса фекерл?г?н ?алимдар а?-белемд?р?е ки? таратыр?а, ф?нде популярлаштырыр?а тотона. Бынан ары белемд?р ??к? ?атламдар ?ына т?гел, б?т??е л? ала алырлы? булыр?а ??м тормош-к?нк?решт? фай?алы булыр?а тейеш тип табыла. Уны? тура?ында ??йл?ш?л?р, б?х?сл?ш?л?р. Был фекер алышыу?ар?а хатта бы?а тиклем у?ыу?ан м?хр?м бул?ан ?атын-?ы??ар ?а ?атнаша ала. Улар?а т???йенл?нг?н махсус ба?малар барлы??а кил?, м???л?н, 1737 йылда Франческо Альгаротти?ы? ?Ханымдар ?с?н ньютонианизм? тиг?н китабы сы?а.
Белемд?р?е ки? таратыу ни?тен?н Дидро ?.б. автор?ар 35 томлы ?Энциклопедия? (1751—1780) н?шер ит?. Ул д??ер?е? и? у?ышлы ??м м??им ?проекты? була[3]. Был хе?м?тк? кешелекте? шул м?лг?с? туплан?ан барлы? белемд?ре ин?. Донъяны?, тормошто?, й?м?и?тте?, ф?нд?р?е?, ??н?р??р?е? ??м техниканы?, к?нд?лек ?йбер??р?е? бар я?ы ябай итеп а?латыла. У?а тиклем д? энциклопедиялар н?шер ител?, л?кин француздар?ы?ы и? данлы?лы?ы булып сы?а. М???л?н, Англияла Ефраим Чемберс 1728 йылда ике томлы ?Циклопедия? (грекса ?т???р?к буйынса у?ытыу?) ба?тыра. Германияла 1731—1754 йылдар?а Йохан Цедлер 68 томлы "?ур универсаль лексикон"ды (Gro?es Universal-Lexicon) н?шер ит?. Ул XVIII быуатты? 284 000 ????е индерг?н и? ?ур энциклопедия?ы була. ? француз ?Энциклопедия??ында 70 000 ??? була. Л?кин н?? француз ???леге сы??ас та и? билд?ле?е булып кит?, с?нки, беренсен?н, уны заманыны? таныл?ан ш?хест?ре я?а; икенсен?н, м???л?л?ре б?х?сле, полемика тыу?ырыусан, заман талаптарына яуап бирерлек, хатта революцион рухлы була, улар?ы цензура ?ы??ыслай, э??рлекл????р ут ??т?й; ?с?нс?н?н, ул д??ер?? халы?-ара ?илми тел булып немец теле т?гел, ? француз теле тора.
Д?й?м энциклопедиялар мен?н берг? махсустары ла, айырым ф?нд?р буйынсалары ла сы?арыла.
Латин теле ?илми тел булыу?ан ту?тай, уны? урынын француз теле бил?й.
Кеше а?ылы яр?амында кеше тормошоно? т?би?и принциптарын табыу д??ер?е? т?п ынтылышына ?йл?н?.
Г. Мэй?ы? д??ер?е осор?ар?а б?ле?е
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Был д??ер??ге фекер эй?л?ре ?араштарында ?апма-?аршылы?тар к?п. Америка тарихсы?ы Генри Мэй д??ер философия?ы ??ешенд? д?рт фазаны айырып ?арай. Был фазалар?ы? ??р бере?е элг?рге?ен ?л?шл?т? ин?ар ит? тиерг? була.
М??риф?тселекте? тыйна? й?ки айы? а?ыллы фаза?ын Ньютон ??м Локк йо?онто?о билд?л?й. У?а дин мен?н килеше?с?нлек ??м ?ал?мде тиге?лек ??м т?ртипле структура тип ?арау хас. Был фаза XIV—XV быуаттар?а?ы гуманизм традицияларын дауам ите? осоро булара? ?абул ител?. М??риф?тселек шулай у? алдын?ы протестантлы? ??м рационалистик сектантлы? традицияларын да дауам ит?. Улар?ан с?й?си азатлы? ??м выждан ирке идеялары к?с?.
Францияла дини ??м донъяуи м???ни?тте? й?н?шлеге яйлап ?ына т??ге?ене? ике й??л?л?к ??м фанатизм ар?а?ында абруйы т?ш??г? килтер?. М??риф?тселекте? был фаза?ын скептик фаза тип атай?ар ??м Вольтер, Гольбах, Юм исемд?ре мен?н б?йл?й??р.
Скептик фазанан ?у? революцион фаза кил?, Францияла уны — Руссо, Америкала Пейн ??м Джефферсон исеме мен?н б?йл?й??р. XIX быуатта ?у??ы фаза бара, уны Томас Рид, Фрэнсис Хатчесон ке?ек философтар билд?л?й. Был фаза?а уртасыл ?араштар?а ?айтыу, ?хл??те ю?ары ба?алау, закондар?ы, т?ртипте ихтирам ите? хас. Уны дидактик фаза тип й?р?т?л?р[4].
Дин ??м ?хла?
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Алла асылыштарын ин?ар ите? м??риф?тселекк? и? хас идея була. Был бигер?к т? христианлы??а ?а?ыла, с?нки ул б?т? хаталар?ы? ??м х?р?ф?тт?р?е? башы тип и??пл?н?. ????мт?л?, деизм?а (Алла бар, ул Донъяны яралт?ан, л?кин артабан бер ним?г? л? ?ы?ылмай) й?н?леш алына. Шулай итеп, м??риф?тсел?р?е? к?бе?е, ?? д??еренд? й?ш?г?н Дидро ише фекер эй?л?рене? материалистик ??м атеистик ?араштарын и?тибар?а алмайынса, деизм?а эй?р?, ?илми д?лилд?р яр?амында Алланы? барлы?ын ??м уны? ?ал?мде яралт?анлы?ын и?батлар?а тырыша.
М??риф?тселек д??еренд? ?ал?м ахыр?ы с?б?п т?гел, ? ??м?лд?ге с?б?п бул?ан ша? ?атыр?ыс машина тип ?арала. Алла и??, ?ал?мде бар итк?нд?н ?у?, уны? артабан?ы ??ешен? ??м донъя тарихына ?ы?ылмай, ? тормош юлыны? а?а?ында кеше ??ене? ?ылы?-??м?лд?ре ?с?н Унан х?к?м д?, р?хм?т т? алмай, тип ?анала. Кешел?рг? ?хла?-т?ртибенд? лаицизм, динде? т?би?и ?хла??а ?йл?не?е ??м уны? б?т? ?а?и??л?рене? д? б?т??е ?с?н д? бер т?рл? булыуы ?анун булып ?ала. Я?ыса т??емс?нлек т??лим?те ш?хси тормошта ?ына баш?а динд?р?е тотоу?а р?хс?т бир?, ? й?м?и?тт? бер ген? динде й?ш?т?.
Иисус Й?м?и?тен таратыу
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]М??риф?тселекте? христиан динен? ??м уны? граждан власы мен?н б?йл?нешен? м?н?с?б?те б?т? ер?? л? бер т?рл? булмай. Англияла абсолют монархия?а ?аршы к?р?ш 1689 йыл?ы ?Хо?у?тар тура?ында?ы билль? акты ар?а?ында ?л?шл?т? х?л ител?. Европаны? баш?а илд?рене? к?бе?енд? М??риф?тселек католик сирк??г? дошмансыл була.
Папа абруйы ?а?ында тор?ан иезуиттар б?т? илд?р??н тиерлек ?ыуыла. 1759 йылда улар Португалиянан, шунан Франциянан (1762), Испаниянан (1769) ?ыуыла. 1773 йылда папа Климент XIV Dominus ac Redemptor булла?ын н?шер иттер?, унда Иисус Й?м?и?тен таратыр?а фарман бир?. Орденды? б?т? м?лк?те тартып алына. Л?кин иезуиттар б?т?нл?й ю??а сы?май, с?нки Р?с?й?? Б?й?к Екатерина, М??риф?тселек идеяларына я?ын тор?а ла, Папаны? орденды таратыу тура?ында?ы фарманын ба?тырыу?ан баш тарта.
Тарихи ???ми?те
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]
XVIII быуатта Вольтер, Монтескьё, Руссо, Дидро ?.б. я?ыусылар й???нд? француз м??риф?тсел ???би?те д?й?м Европа ???ми?тен? эй? була. Улар?а хас урта? ?ы?ат — Францияла с?й?си ??м социаль ?лк?л?р?е т?н?итл?г?н рационализм хакимлы?ы. ? немец м??риф?тсел?ре и?? был са?та дини ??м ?хла?и м?сь?л?л?р?е х?л ите? мен?н м?ш??л була.
М??риф?тселек идеялары йо?онто?онда б?т? ижтима?и тормошто ??г?ртерлек реформалар ?тк?рел?. Айырыуса ???ми?тле э?емт?л?ре — Америка ин?илабы ??м Б?й?к француз ин?илабы.
Х??ерге заман Европа?ында?ы философик ??м с?й?си ?араштар, м???л?н, либерализм, к?п й???тт?н М??риф?тселек д??ерен? ниге?л?н?. Бе??е? осор философтары М??риф?тселекте? ы??ай я?тары тип фекерл???е? аны? геометрик т?ртибен, редукционизмды ??м рационализмды атай, улар?ы эмоционаллекк? ??м иррационаллекк? ?аршы ?уя. Либерализм М??риф?тселект?н ф?лс?ф??и ниге?ен, т??е??е?лекк? ??м х?р?ф?тт?рг? т?н?итле ?арашты мира? итеп ал?ан. Бындай ?араштар?а тор?ан билд?ле философтар ара?ында — Берлин ??м Хабермас.
М??риф?тселек идеялары, х??ерге заман й?м?и?тене? т?п ?имм?тт?ре булара?, с?й?си азатлы?тар ??м демократия ниге?енд?, шулай у? д??л?тте ??идаралы республика итеп ойоштороу ниге?енд? л? (дини т??емс?нлек, ба?ар механизмдары, капитализм, ?илми методтар) ята.
Икенсе донъя ?у?ышынан ?у? постмодернизм яралыу мен?н берг? заман философия?ы ??м ф?нене? ??енс?лект?ре — ?т? ны? махсуслашыу, традиция?а и?тибар булмау, э?емт?л?р?е? к??аллана алмауы ??м х??ефлелеге, М??риф?тселек эшм?к?р??рен сама?ы? ю?ары ба?алау ??м романтиклаштырыу — етеш?е?лек тип ?анала башлай. Макс Хоркхаймер и Теодор Адорно, м???л?н, М??риф?тселек тоталитаризм барлы??а киле?г? йо?онто я?а?ан, тип и??пл?й.
И?к?рм?л?р
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]- ↑ Hooker, Richard. The European Enlightenment (1996). Архивировано 29 август 2006 года. 2011 йыл 13 май архивлан?ан.
- ↑ Frost, Martin. The age of Enlightenment (2008). Дата обращения: 18 ?инуар 2008. Архивировано 9 февраль 2012 года.
- ↑ Stollberg-Rilinger (2010), стр. 187.
- ↑ Цитируется по: G.Gunn. Early American Writing. Introduction. Penguin Books USA Inc., New York, 1994. Pp.xxxvii-xxxviii.
Библиография
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]- Геттнер, ?История всеобщей литературы XVIII в.?;
- Laurent, ?La philosophie du XVIII siècle et le christianisme?;
- Lanfrey, ?L'église et la philosophie du XVIII siècle?;
- Stephen, ?History of english thought in the XVIII century?;
- Biedermann, ?Deutschlands geistige, sittliche und gesellige Zust?nde?
?ылтанмалар
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]- Статья в энциклопедии ?Кругосвет?
- Длугач Т. 2016 йыл 10 апрель архивлан?ан. Б. Философия Просвещения (видеолекции) 2016 йыл 10 апрель архивлан?ан.
???би?т
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]- Огурцов А. П. Философия науки эпохи Просвещения 2018 йыл 11 сентябрь архивлан?ан.. — М.: Институт философии РАН, 1993. — 213 с.
- М. Хоркхаймер, Т. В. Адорно. Понятие просвещения 2015 йыл 1 август архивлан?ан. // Хоркхаймер М., Адорно Т. В. Диалектика просвещения. Философские фрагменты. М., С-Пб., 1997, с. 16-60
- Д. Рикуперати. Человек Просвещения 2016 йыл 7 июль архивлан?ан. // Мир Просвещения. Исторический словарь. М., 2003, с. 15-29.